Każda organizacja życia społecznego tworzy struktury kontrolne wypełniania ustalonych zasad współżycia.
W Rzeczypospolitej także takie struktury istniały tyle, że nie miały charakteru represyjnego, a kontrola sprawowana była poprzez normy obyczajowe.
O ile zatem w krajach o ustroju hierarchicznym tworzono organy, które siłą wymuszały podporządkowywanie się nakazom (prawu) władcy – z czasem nastąpiła specjalizacja i tą drogą powstały struktury policyjne, to w Rzeczypospolitej normy współżycia określali sami obywatele i tworzenie organu siłowego dla dopilnowania własnych postanowień – byłby swoistą sprzecznością.
Aby społeczność ludzi równych, nastawionych na współistnienie określiła, że dana osoba nie przestrzega wspólnych ustaleń – należało to sprawdzić. Inwigilacja, wobec zasady postępowania opartego na honorze, nie mogła być czynnikiem zasadniczym w ocenie.
(Można sądzić, że polska niechęć do TW wynika z samego faktu, że wiarygodność obywatela poddawana jest w wątpliwość; osoba donosząca samym swym postępowaniem odrzuca egalitarny, oparty na honorze, porządek rzeczy).
Instytucją życia publicznego były wizyty wzajemne, gdyż bezpośrednia obserwacja dawała najlepszy obraz życia i taką rolę pełnił kulig. Kulig, to nie tylko „najazd” na sąsiadów celem opróżnienia spiżarni. To przede wszystkim porównanie sposobu życia – sprawdzenie, czy przestrzegane są ustalone normy. W przypadkach, gdy pojawiały się jakieś informacje o nieprawidłowościach – wizyty były dłuższe i „bardziej dokładne”.
Oczywiście, nie tylko kulig był instytucją kontrolną. Jego znaczenie było o tyle ważne, że odbywał się w czasie wolnym od zajęć gospodarskich. Jednak już sam typ budownictwa był powiązany z metodą życia zbiorowego. Typowe są zabudowania otwarte – nie mające charakteru obronnego, czyli łatwo dostępne. (Poza terenami pogranicznymi). Obiekty o charakterze obronnym, „zamknięte” i niedostępne dla gości pojawiać się zaczęły dopiero w okresie schyłkowym Rzeczypospolitej.
W odniesieniu do współczesności. Biorąc pod uwagę komplikacje w relacjach społecznych, na pewno funkcje śledcze względem niektórych postępowań powinny być zachowane. Jednak jest istotna różnica między społeczeństwem otwartym, gdzie ład społeczny wynika z woli jego przestrzegania przez obywateli, a strukturą hierarchiczną z narzuconymi zasadami, gdzie policja (i inne organy kontrolne), pilnuje porządku ustalonego przez władcę.
Pozostałością systemu kontroli wzajemnej są wizyty duszpasterskie – kolęda, kiedy to ksiądz odwiedza, ale też kontroluje swoich parafian.
Pozostaje kwestią otwartą, który system kontrolny jest lepszy: czy tworzenie wspólnot obywatelskich, które przy objawach nieprawidłowości współżycia społecznego, użyją metod perswazyjnych celem przestrzegania zasad, czy też przestrzegania porządku pilnować mają organy zewnętrzne, często nie mające wiedzy i rozumienia lokalnych zwyczajów i relacji wzajemnych.
W pierwszym przypadku warunkiem koniecznym jest wiedza wzajemna o sobie – bez tego trudno nawet mówić o poziomych więzach społecznych. Obecnie zaś istnieje szczególna blokada przepływu informacji w postaci ustawy o ochronie danych osobowych. Jej efektem jest zanik społecznego oddziaływania wzajemnego, co ułatwia istnienie (tworzenie się) patologii. Aby odbudować Rzeczpospolitą – jedno z pierwszych działań powinno dotyczyć zwiększenia otwartości życia publicznego i zwiększenie roli kontaktów międzyludzkich.
